door Frank Dijkstra 23 oktober 2023
Aanleiding
Op 23 april 2023 ontving ik een e-mail van de PG HAN met de vraag “Kunt u ons helpen?“
De volgende situatie werd geschetst:
De drie kerken hebben met elkaar afgesproken dat iedere kerk vanaf 2025 kostendekkend is en zij hebben hier ieder een meerjarenbegroting voor opgesteld. Dit heeft impact op hoe wijken zelfstandig bijdragen aan de geloofsgemeenschap en het behalen van de vastgestelde doelen. Zowel de inkomsten als de kosten zijn onder de loep genomen. Iedere kerk probeert opbrengsten te vergroten en de kosten te verlagen door onder andere teruggang in formatie van de predikantsplaats. De Regiegroep heeft de verantwoordelijkheid bij de wijken neergelegd en haar taak is hiermee beëindigd.
Huidige situatie
Inmiddels hebben we te maken met een veranderende werkelijkheid. De hoge inflatie en de oorlog in Oekraïne hebben invloed op de maatschappij en hiermee ook op onze kerken (enorm stijgende energieprijzen, hogere onderhoudskosten, minder inkomsten van kerkleden, stijging van predikantskosten, afname in ledenaantal). Dat maakt het moeilijker om de gestelde financiële doelen te halen. Hierdoor komt de financiële positie van de wijken en de PG HAN verder onder druk te staan. Ook is er eerder meer dan minder druk op de beschikbaarheid van vrijwilligers, de AK zoekt naar een enerzijds effectieve en een efficiëntere bestuursstijl maar ook binnen de kerken blijkt het vinden van vrijwilligers lastig. Het besef groeit dat we externe ondersteuning nodig hebben van een objectieve professional die ons kan helpen om concreet beleid te ontwikkelen waarmee we een duurzame toekomst mogelijk maken. Dit beleid doet recht aan de waarde van de PG HAN en de afzonderlijke kerken.
Opdracht en doelstelling
Tijdens een gesprek op 29 juni met de Algemene Kerkenraad van de PG HAN kwam het volgende naar voren:
Een werkbare weg zoeken voor de boven geschetste situatie richting een duurzame toekomst.
– een weg wijzen voor de samenwerking tussen de drie wijkgemeenten
– een manier formuleren om de financiële problematiek duurzaam op te lossen – out of the box denken
– de volgende vraagstukken erbij betrekken:
– afnemende aantal vrijwilligers
– te grote vergaderdruk
– relevante landelijke ontwikkelingen – de PG Amersfoort
Werkwijze
We spraken af, dat ik een onderzoek zou doen naar de situatie door met betrokkenen uit alle drie de gemeenten te spreken. Daarna zou ik met mogelijk scenario’s komen.
Er werd een stuurgroep geformeerd bestaande uit Irene Vriens (Brandpunt en voorzitter AK), Harm Blaak (voorzitter CVK), Martin Snaterse (De Inham) en Daniëlle Donath (Veenkerk).
In de maanden juli en augustus heb ik met 20 mensen gesproken met sommigen meerdere keren, zoals met de predikanten, de kerkelijk werker van het Brandpunt en met de voorzitter van de CVK. Ook sprak ik met Gerard Raven, de voorzitter van de PG Amersfoort.
Op 23 augustus sprak ik met de stuurgroep over mijn eerste bevindingen en gedachtegang over een begaanbare weg in de nabije en verdere (duurzame) toekomst. Naar aanleiding daarvan spraken we af, dat er niet meerdere scenario’s zouden komen maar één plan. Ook zouden er niet meerdere gemeente raadplegingen komen, maar één raadpleging met de gezamenlijke gemeenten. Het was namelijk gebleken, dat er eerder gemeenteraadplegingen geweest waren en dat er nu behoefte was aan een voorstel. Ik zou er aan werken en Harm Blaak zou daaraan bijdragen. Het eerste concept van dit plan ligt hier voor u.
Op 25 september bespraken we in de stuurgroep dit eerste concept. Er bleek behoefte aan een nadere invulling en aan nadere afstemming met de voorgangers.
In overleg met Irene Vriens op 27 september is het volgende tijdpad geformuleerd:
3 oktober gesprek met de voorgangers door Frank
17 oktober stuurgroep over document met voorstel
26 oktober vergadering AK over het document met voorstel. Voorstel naar de wijkraden
22 november schriftelijke reacties wijkraden ontvangen
27 november wijkraden ontvangen antwoorden op opmerkingen
30 november overleg met de dagelijkse besturen (voorzitter, secretaris en penningmeester) de pastores en de stuurgroep en Frank over het advies wat er dan ligt
Korte termijn probleem: structureel financieel tekort
De financiële voorzieningen staan ten dienste van de wijkgemeenten om vitaal en geïnspireerd te zijn. De voorzieningen moeten zodanig zijn dat de gemeenten voluit gemeente van Christus kunnen zijn en zowel in de verkondiging, het pastoraat, het diaconaat en de missionaire roeping vitaal en bloeiend. Voortdurende zorgen over de financiën en voortdurende discussies over de vraag wie verantwoorde- lijk is voor welke inkomsten en uitgaven doen afbreuk aan deze essentiële aspecten van het gemeente zijn.
Daarom is het van belang dit vraagstuk op te lossen, zodat de gemeenten zo veel mogelijk energie kunnen steken in gemeente opbouw en in samenwerking, waar dat de wijkgemeente(n) verder helpt. Zo’n oplossing zal niet gevonden kunnen worden als er geen offers gebracht worden. Deze offers kunnen juist ook weer nieuwe initiatieven en ontwikkelingen bevorderen. Zoals het snoeien van een struik ook weer nieuwe vruchten kan voortbrengen.
Hoe dat mogelijk is bespreek ik verderop, nadat een aantal andere ontwikkelingen de revue gepasseerd zijn.
Landelijke ontwikkeling
Een belangrijke landelijke ontwikkeling, die alle plaatselijke gemeenten op de een of andere manier gaat raken is het sterk afnemende aantal predikanten. Er is nu al een groot te kort aan predikanten. De komende jaren gaat één derde of meer daarvan met emeritaat. Ook de generatie die daar achter komt (vijftigers van nu) zal binnen afzienbare tijd uitstromen. Daar staat een erg magere instroom van nieuwe predikanten tegenover. Het aantal studenten theologie daalt namelijk drastisch. Indien de synode besluit ook theologen via een HBO route toegang te verlenen tot het ambt van predikant, zal dat maar een klein beetje soelaas bieden.
Dit betekent, dat plaatselijke gemeenten in toenemende mate zelf het heft in handen moeten nemen, ook als het erom gaat geestelijk leiding te geven aan de gemeente. Gemeenteleden die daartoe in staat zijn zullen ook gezamenlijk gestalte geven aan kerkdiensten. En er zullen voortrekkers nodig zijn. Dat hoeven geen academisch opgeleide theologen te zijn. Wel wordt van hen verwacht dat ze samen met de kerkenraad met visie geestelijk leiding kunnen geven. Ze zijn aanspreekpunt voor de gemeente en de omgeving van de gemeente. Ze hebben overzicht over het geheel, kennen de mensen, zijn dichtbij en kunnen vorm geven aan vieringen als er geen voorganger te vinden is. Ze worden toegerust door een predikant, die hen helpt om taken op zich te nemen of juist weer te delegeren.
De uitdaging is om gemeenteleden te vinden, te motiveren en toe te rusten, die dit kunnen en willen doen en die in deze rol geaccepteerd worden door de gemeente.
Presentie in de wijk
Uit meerdere studies (ook internationaal) blijkt, dat de aanwezigheid van de kerk in de wijk of het dorp essentieel is. Ook is de persoonlijke aandacht van een plaatselijke voortrekker van groot belang voor de vitaliteit van de plaatselijke gemeente. Dat hoeft dus niet een academische theoloog te zijn. Persoonlijke relaties blijken het verschil te maken. Daarom is het wenselijk, dat zowel de locatie (plaats van samenkomst e.d.) als de voortrekkers van de gemeente in de wijk aanwezig zijn.
Samenwerking binnen de PG HAN
Uit de gesprekken bleek dat gemeenteleden een sterke verbondenheid voelen met hun eigen wijkgemeente en niet zo zeer met de twee andere wijkgemeenten. Dat is dus niet verwonderlijk gezien de belangrijke betekenis van de presentie van de kerk in de plaatselijke wijk of het dorp. Er is geen negatieve houding ten opzichte van de andere wijkgemeente, maar de focus ligt daar niet op. Iemand stelde vast dat deze situatie al vele jaren zo is. Zij vroeg zich of je daaruit niet de conclusie moet trekken, dat dit kennelijk de gewenste situatie is en dat de ambitie om daar verandering in te brengen vrij kansloos is.
Ik zou zeggen, dat het prima is, als elke wijkgemeente zich pastoraal, diaconaal en missionair richt op de eigen wijk. Geef elke wijkgemeente ook maximaal zeggenschap over het eigen beleid en de eigen middelen. Het is wel van belang dat men het besef heeft dat de eigen wijkgemeente deel uit maakt van de kerkelijke gemeenschap van Amersfoort en ook van de landelijke kerk.
Het lijkt dat men elkaar weet te vinden als er grotere duidelijk afgebakende projecten aan de orde zijn, zoals bijvoorbeeld de Kliederkerk of activiteiten rond Kerst. Daarnaast wordt in de oecumene actief samengewerkt evenals Amersfoort breed in de website Zindex033.
Dit gebeurt. Dus dit past kennelijk bij de gewenste praktijk van de wijkgemeenten.
Samengaan met de PG Amersfoort
De mogelijkheid om de samenwerking met de Protestantse gemeente Amersfoort te intensiveren of zelfs om daarvan onderdeel te worden samen met de 11 wijkgemeenten van de PGA is het onderzoeken waard. Veel taken die nu op het bordje van de AK liggen of bij de wijkkerkenraden kunnen ook gedaan worden door de AK van de PG Amersfoort. Dit kan zowel wat de inzet van mensen betreft als voor de financiën tot besparingen leiden.
In het gesprek met Gerard Raven, de voorzitter van de PG Amersfoort, bleek een bereidheid om op allerlei manieren de helpende hand te bieden aan (de wijkgemeenten van) de PG HAN. Nu al wordt er op verschillende vlakken samengewerkt bijvoorbeeld in de verschijning van het gezamenlijke kerkblad Vierklank.
Dus: Hoe intensiever de samenwerking, hoe minder taken door de PG HAN zelf gedaan hoeven te worden. Bij een eventuele samengaan zou bijvoorbeeld de CVK op kunnen gaan in de CVK van de PG Amersfoort. De AK van de PG HAN zou zich alleen nog bezig hoeven te houden met samenwerkingsprojecten die met gemeenteopbouw te maken hebben.
Als de drie wijkgemeenten onderdeel zijn van de PG Amersfoort zal de weg naar samenwerking makkelijker gevonden worden met andere wijkgemeenten dan alleen die met de huidige PG HAN gemeenten.
Financieel beheer en samenwerking
Het CVK heeft een prognose gemaakt van de financiële situatie.
Na wat exercities is onderstaand het plaatje voor PGHAN. De projectie 2024 sluit aan op begroting. 2025 is hierop gebaseerd met diverse groeipercentages.
Projecties na 2025 zijn m.i. niet zinvol en achterwege gelaten. De trendbreuk bij Inham heeft te maken met teruggaan van Martin naar 0,8 per 1/2/2025. Als er vragen zijn dan hoor ik het.
Conclusies van het onderzoek
✓ De financiële ondersteuning van de wijkgemeenten naar elkaar, en met name naar de Veenkerk is niet meer mogelijk. Uit de cijfers blijkt dat zowel de Inham als het Brandpunt het als gemeenten nog net redden. Ofwel het vet is van de botten. Er kan helaas niet meer gesproken / gevraagd worden naar financiële solidariteit.
✓ De Veenkerk zorgt ervoor, dat de gemeente vanaf 1 januari 2025 financieel onafhankelijk is.
✓ Ook De Inham en Het Brandpunt hebben de taak om zich zo in te richten dat ze financieel gezond zijn/worden/blijven. Pijnlijke maar noodzakelijk keuzen worden daarbij niet uitgesloten.
✓ Bestuurlijk wordt er niet intensief samengewerkt. Ieder heeft zijn eigen visie en werkwijze die bestuurlijk niet gedeeld worden (wel gecommuniceerd). Dit laat zich zien in hoe de AK PGHAN (niet) functioneert en nauwelijks toegevoegde waarde heeft
✓ De pastores ontmoeten elkaar, en daar blijft het bij. Ieder heeft het druk met zijn /haar eigen gemeente, die ieder een andere kleur en andere speerpunten heeft. De meerwaarde van het werken vanuit een team zien zij niet opwegen tegen de extra inspanning en belasting. Dat gaat nog sterker spelen, als er extra inspanningen nodig zijn om gemeenteleden te motiveren en toe te rusten om taken van predikanten op termijn structureel over te (kunnen) nemen.
Wel wordt overwogen om een paar keer per jaar een gezamenlijke dienst te houden. En om samen te werken in incidentele projecten, zoals de Kerstactiviteiten en de Kliederkerk.
✓ Gezamenlijke projecten die nu goed lopen kunnen, in overleg, gewoon doorgezet worden.
✓ De diaconieën van de drie gemeenten werken goed samen en zien hier ook een meerwaarde in, omdat hulpvragen over wijkgrenzen heen gaan.
Advies voor de toekomst op korte termijn
✓ De PG HAN onderzoekt op korte termijn hoe en wanneer de drie gemeenten onderdeel kunnen worden van de PG Amersfoort. Dit heeft meerdere voordelen:
– Versterking van de eenheid van de kerk,
– Afname van de vergaderdruk,
– Afname van de organisatiedruk (de gemeenten kunnen aansluiten bij activiteiten die PGAbreed worden georganiseerd),
– Besparing van overheadkosten
– Makkelijker toegang tot samenwerking met verschillende van de 11 wijk gemeenten van de huidige PGA
Dit onderzoek wordt vanuit de AK PGHAN opgepakt waarbij de wijkgemeenten afzonderlijk kunnen bepalen of ze mee willen naar PGA of zelfstandig als PKN gemeente door willen gaan.
✓ Het CVK onderzoekt op welke wijze een financiële overdracht plaats kan vinden als geheel of per wijk. En wat dat betekent voor het vermogen van de PG HAN.
✓ De gemeenten krijgen op deze manier meer de ruimte om zichzelf verder te ontwikkelen en hun eigen samenwerkingspartners te zoeken binnen onder andere de PGA die qua profiel mogelijk beter passen.
✓ De voorgangers bereiden de gemeenten voor op een toekomst, waarin gemeenteleden minder een beroep kunnen doen op betaalde voorgangers en/of kerkelijk werkers.
Dit doen zij vanuit een positieve visie: Als gemeenteleden ook op geestelijk vlak meer verantwoordelijkheden en bevoegdheden hebben, dan is dat goed voor hun eigen geestelijke groei en vitaliteit. Je bent als gemeente(lid) zo minder afhankelijk van theologisch geschoolde voorganger(s)
✓ Er wordt gezocht naar manieren waarop de voorgangers toegerust kunnen worden om deze rol nog effectiever te kunnen vervullen. Daarvoor worden middelen vrijgemaakt.